سفال و سرامیک سازی
تعریف: به محصولاتی که با استفاده از گل رس و همچنین گل به دست آمده از سنگ‌های کوارتز و کائولین به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می شود، سفال و سرامیک گفته می شود. برای تکمیل اشیای ساخته شده در نقاط مختلف کشور برحسب سنت و رسوم اقدام به نقاشی، کنده کاری و یا ایجاد نقوش برجسته روی آنها می شود و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده به عمل می آید. محصولات تولید شده شامل انواع پارچ و لیوان، ظروف غذاخوری، گلدان و سایر وسایل، ظروف و حجم‌های مصرفی و تزیینی است.
تاریخچه‌ی مختصر سفالگری
سفالگری قدیمی ترین صنعتی است که پس از حصیربافی به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن ایران است. اولین نمونه‌های سفال که متعلق به ده هزار سال قبل است و به دست مردمان ساکن در کوهستان‌های بختیاری ساخته شده، تقلیدی است از سبدهایی که با ترکه‌های درختان می بافتند و در بسیاری موارد سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار می رفته است. سفال سازان در این دوره از کوره‌ی پخت سفال بی اطلاع بوده اند و احتمالاً ظروف گلین را در کنار همان آتشی که برای پخت گوشت شکار مهیا می کردند، می پختند. با این حال ظروف مذکور به قدر کافی استحکام داشته است. از آثار مهم سفال در ایران، ظروف دست ساخته‌ی منطقه‌ی «سیلک» در کاشان است که متعلق به هزاره‌های پنجم و چهارم قبل از میلاد است. این آثار نقاشی و رنگ آمیزی ساده ای دارد و معمولاً به رنگ سیاه و قهوه ای است و بر روی آن نقوش حیوانات و گیاهان نقاشی شده است. در شش هزار سال ق.م. اولین نشانه‌ی پیدایش کوره‌ی پخت، در صنعت سفال دیده شده و در سه هزار و پانصد سال ق. م چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شده است. پیدایش چرخ سفالگری در این صنعت، تحول بزرگی را به وجود آورد.
آثار به جای مانده در نقاط مختلف ایران در این دوره، از زیباترین آثار جهان است و نمونه‌هایی از ظروف سفالین نقش دار در مناطقی نظیر: سیلک، شوش، لرستان، تپه حسنلو (آذربایجان)، تپه حصار (دامغان)، اسماعیل آباد (قزوین) و تخت جمشید کشف شده است. در بعضی از دوره ها به علت گسترش فلزکاری و تهیه‌ی انواع ظروف فلزی، سفالگری از رونق افتاد. امّا در آغاز دوران اسلامی به علت منع مذهبی استفاده از فلزات گرانبها (نظیر طلا و نقره) در ساخت ظروف و همچنین به دلایل اقتصادی، صنعت سفال سازی مورد توجه بیشتری قرار گرفت. در دوره‌های سلجوقی و صفوی این هنر رونق و تحول بسیار پیدا کرد و استفاده از لعاب‌های مختلف مانند لعاب طلایی و مینایی و نیز نقوش متنوع و بدیع و کنده کاری بر روی ظروف، معمول شد. سفالگری در حال حاضر از رایج ترین صنایع دستی ایران است و در اکثر مناطق روستایی و بسیاری از شهرها رواج دارد و مناطقی مانند: لاله جین همدان، میبد یزد، سیاهکل در استان گیلان، مند گناباد، کلپورگان سراوان در استان سیستان و بلوچستان، اصفهان، تهران، ری، نطنز، ساوه، ورامین، شهرضا، تبریز، کرج، سمنان و شاهرود مراکز اصلی سفال بازی ایران به شمار می آیند.
مواد مورد نیاز در سفالگری
الف - خاک: خاک، مهمترین ماده‌ی اولیه‌ی سفالگری است که می توان آن را به راحتی در طبیعت یافت. خاک بر اساس عناصر شیمیایی موجود در آن و منطقه ای که خاک از آنجا برداشت می شود، خصوصیات ویژه ای دارد. مثلاً انواع مواد آلی موجود در خاک باعث تغییر در قدرت چسبندگی و حتی رنگ خاک می شود. خاکی که به طور عمده در صنعت سفال سازی در ایران به کار می رود خاک رس است. این خاک به علت داشتن مقدار فراوان اکسید آهن، بعد از پخت، قرمز و یا خاکستری و یا قهوه ای می شود و نیز به سبب وجود ناخالصی فراوان، بعد از پخت، تخلخل زیادی دارد. از اضافه کردن آب به خاک، گل ایجاد می شود. این عمل خواص فیزیکی زیادی به خاک می دهد. از آن جمله خاصیت چسبندگی گل است که باعث می شود به راحتی بتوان به آن، شکل داد. به همین علت موقعی که خاک مورد استفاده قرار می گیرد سه کیفیت اصلی آن بررسی می شود.
1- میزان چسبندگی : خاک، ممکن است خاصیت چسبندگی کم یا زیاد داشته باشد. این امر، تا حد زیادی به کوچکی ذرات گل و مواد آلی موجود در آن بستگی دارد.
2- میزان انقباض : گل پس از خشک شدن منقبض می شود. برای اندازه گیری مقدار انقباض گل می توان مقداری از آن را به شکل مستطیل درآورده، اندازه‌ی آن را قبل و بعد از خشک شدن محاسبه کرد.
3- تخلخل: عبارت است از میزان درهم رفتگی و به هم فشردگی ذرات پس از حرارت. زیرا هرچه ذرات آن به هم فشرده تر و در یکدیگر متراکم تر باشد، از فاصله‌ی ذرات کاسته می شود، تخلخل آن کمتر می شود و استحکام افزایش می یابد. برای کاهش یا افزایش میزان چسبندگی، تغییر ضریب انبساط و مقاومت بدنه در مرحله‌ی تبدیل «تر» به «خشک» و مرحله‌ی «خشک» به «پخت» از مواد افزودنی نظیر: کاه، لویی، پودر آجر، پودر سیلیس و ... ، حسب مورد استفاده می شود.
ب - آب: آب نیز یکی از عناصر اصلی در طبیعت است که باید به میزان مشخص و لازم به خاک اضافه شود. اگر مقدار آب اضافه شده به خاک کافی نباشد، گل به دست آمده خشک خواهد بود و به راحتی ترک بر می دارد. آب زیاد نیز گل را شل کرده، خاصیت شکل پذیری آن را می گیرد.
ج- لعاب : لعاب مایع غلیظی است که سطح داخلی و خارجی فرآورده‌های سفالی را به ضخامت اندکی می پوشاند. این عمل باعث ظرافت و زیبایی محصول و عدم نفوذ آب در آن می شود ضمن آن که به واسطه‌ی پخت مجدد پس از لعاب کاری، محصول سفالین دارای مقاومت بیشتری هم می شود. در ایران انواع لعاب را از ترکیب درصدهای مناسب از سیلیس، اکسید فلزات مانند اکسید آهن، اکسید منگنز و اکسید مس و سنگ اُخری، کوبیده‌ی ریشه‌ی گیاهان خودرو و نیز بلور یا شیشه خرده برای ایجاد شفافیت بیشتر آن، به دست می آورند. به عنوان مثال برای ایجاد رنگ لاجوردی از اکسید کبالت در لعاب سازی استفاده می کنند. مواد مختلف را در آسیاب می سایند تا به صورت دوغاب درآید و به راحتی سطح فرآورده‌های سفالی را پوشش دهد. لعاب ها بر سه نوع است که عبارت است از: لعاب سربی، لعاب قلیایی و لعاب فریت که به طور عمده امروزه بیشتر از لعاب فریت استفاده می شود چرا که لعاب قلیایی تا حدود زیادی منسوخ و لعاب سربی نیز زیان آور تشخیص داده شده است.
ابزار کار سفالگری
لوازم و وسایل کار سفالگری بسیار ساده و ابتدایی است.( کوره پخت را در زمره‌ی تجهیزات به حساب آورده و در قسمت کوره به آن پرداخته شده است.)
از آن جمله: میزکار، حوضچه برای درست کردن گل(امروزه گل سفالگری را می توان به صورت آماده از بازار تهیه کرد.) ،وردنه، تخته‌ی خشک، کاردک، چاقو، سیم و هر وسیله ای که به کمک آن بتوان به گل شکل داد، آن را برید و یا قسمت‌هایی از آن را از سطح کار برداشت، جزء ملزومات کار سفالگری است. این ابزار در جوامع امروزی به صورت‌های متنوع و جدید تولید می شود. اما مهمترین عامل در شکل گیری گل، دست انسان است. پیچیده ترین این ابزارها، چرخ سفالگری است که برای سفالگری با چرخ به کار گرفته می شود. ساختمان این وسیله از یک میز و نیمکت متصل به هم تشکیل شده است. روی میز صفحه ای گرد قرار دارد. این صفحه به وسیله‌ی محوری عمودی به صفحه‌ی گرد سنگین و بزرگتری که از جنس فلز، سیمان یا چوب است در زیر میز متصل شده است. این دو صفحه هر دو به حالت افقی به موازات هم قرار دارد. سفالگر پشت میز می نشیند و پایش را روی صفحه‌ی زیرین می گذارد و با حرکت پا، آن را به گردش در می آورد. در برخی از کارگاهها نیز، از چرخ سفالگری برقی استفاده می شود که در این نوع چرخ ها کار به گردش درآوردن صفحه‌ی فلزی روی میز با یک الکتروموتور کوچک که به وسیله‌ی تسمه ای که به محور عمودی دستگاه وصل است انجام می شود.
منبع:honaryab
